Çek yazar Milan Kundera’nın “Var Olmanın Dayanılmaz Hafifliği” adlı romanını ilk duyduğumda henüz üniversiteye yeni başlamıştım. O dönemde gazetelerin ve dergilerin sanat köşelerinde rastladığım birkaç övgü içeren değerlendirmeyi inceledikten çok sonraları romanı okuyabilmiştim. Ben okuyuncaya kadar roman çoktan kült bir esere dönüşmüştü.
Romanda, hakikaten Kundera’nın varoluşçuluğu merkeze alarak insan hayatını "hafiflik" ve "ağırlık" ikileminde ele aldığını gördüm. Yazar, hafiflik ile her şeyin gelip geçici olduğuna atıf yaparken ağırlık ile insanların her davranışının bir anlamı olması gerektiğine vurgu yapıyordu. İçeriğine bir eleştirim olmasa da belki de kahramanlarını benimseyemediğim için romanı beğenmedim. Bununla birlikte dünyayı tanımaya çalışan bir üniversite öğrencisi olduğum dönemde bakış açımı zenginleştirdiği için eserin hakkını da her zaman verdim.
Öyle ki üzerinde çalıştığım kavramlarda, meselenin olumsuz yönleri ön plana çıkmaya başlayınca aklıma hep Kundera’nın hafiflik ve ağırlık arasındaki kurduğu ilişki gelmeye başladı. Tıpkı karizmatik liderlikte olduğu gibi!
Karizmatik liderler özellikle zor dönemler yaşayan toplumlarda daha görünür hale gelirler ve toplum tarafından bir kurtarıcı gibi beklenirler. Çünkü karizmatik liderler, yeni ve çekici bir vizyon ortaya koyarlar. Duyguları kullanarak değerlere hitap ederler. Sıra dışı cesur davranışlar gösterirler. Takipçileri için özveride bulunurlar ve çevrelerine güven ve iyimserlik aşılarlar. Böylelikle takipçileri bu liderleri o kadar olağanüstü görürler ki onlara insanüstü varlıklarmış gibi davranırlar.
Bu bağlılık düzeyine ulaşan takipçiler; liderin inançlarının doğru olduğunu tartışmaya gerek görmeden onaylarlar. Dolayısıyla liderlerine gönüllü olarak itaat etmeye başlarlar. Ona karşı aşırı sevgi duyarlar. Onun belirlediği misyona bağlılık hissederler ve liderin başarıya uluşması için gayret ederler.
Gelinen bu aşamada karizmatik liderler tam bir “şeyh uçmaz müritleri uçurur” durumunu yaşarlar. Onlar için tehlike de bu devrede ortaya çıkar çünkü kendilerine duyulan hayranlık nedeniyle yanılmaz olduklarını düşünmeye başlarlar. Aşırı özgüvenleri sebebiyle gerçek tehlikeleri göremez hale gelirler. Riskli ve görkemli projelerinin başarısızlık ihtimali artar. Başarısızlıklarının üstünü kapatırlar ve başarısızlıklarının konuşulmasını önlerler. Eleştirilere kulak asmazlar. Buna bağlı olarak da zamanla çevrelerinden iyi öneriler alamaz hale gelirler. Vazgeçilmez olduklarını düşündükleri için de nitelikli halef yetiştirmezler. Bu durumlar karizmatik liderler için sonun başlangıcıdır. Milan Kundera’nın “hafiflik” diye tabir ettiği geçicilik evresine gelmişlerdir ama bunun farkında değildirler.
Adolf Hitler yukarıda belirtilen çerçeveye tamı tamına uyan bir lider olarak gösterilebilir. Birinci dünya savaşı sonrasında her açıdan yıkılmış Alman milletine “siz üstün ırksınız”, “dünyaya siz hükmedeceksiniz” diyerek özgüven aşılamıştır. Almanların sosyal ve ekonomik açıdan tekrar ayağa kalkmalarına önderlik etmiştir. Ardından sanayide ve özellikle savunma alanında elde ettiği başarılar sayesinde o dönem Almanya’sının tartışmasız tek önderi olmuştur. Almanların kahramanına dönüşmüş ve kararları sorgulanamaz hale gelmiştir.
Tüm bu süreç Adolf Hitler’in başını döndürmüş ve önü alınamaz çılgın davranışları sonucunda dünyayı ateşe atmış, milyonlarca insanın ölümüne sebep olmuştur. En sonunda da onu tartışmasız tek lider olarak gören Almanların bile desteğini kaybederek tarih sahnesinden silinmiştir. Geride karizmatik liderliği sayesinde varoluşunun ağırlığı olarak Almanlara kazandırdığı özgüven bile kalmamıştır. Tam aksine var olmanın dayanılmaz hafifliği içinde vazgeçilebilen, yaptığı iyi işler unutulan birisi olmuştur.
Elbette Hitler örneği karizmatik liderlik için kötü bir örnektir. Lakin karizmatik liderliğin hafifliğini, geçiciliğini göstermesi açısından da iyi bir örnektir. Karizmatik liderler Hitler örneğini çok iyi incelemelidirler. Var olmanın dayanılmaz hafifliği ile ağırlığı arasındaki ince çizginin liderliği zamanında bırakmak olduğunu anlamalıdırlar.
İzzet Kılıç