Bir durumu veya bir şeyi biz mi seçeriz? Yoksa o mu bizi seçer? Tercih diye bir şey var mıdır? Ya da tercih dediğimiz durum üzerinde bir irademiz var mıdır? İrade nedir? Özgür müdür? Özgür olmak ne anlama geliyor?
Daha önce birçok bilgin tarafından sorulan ve yanıtlanan bu soruları ve verilecek cevapları çeşitlendirmek mümkündür. Hatta şimdi bu yazıyı okurken, bu paragrafa geçmeden önce bunlardan birkaçı zihninizde canlandı. Ancak yazıya devam ederek bu cümleyi okuduğunuzda “asıl amacımın bu olmadığı” şeklindeki ifademi fark ettiniz.
Hekimlik mesleği içinde varoluşsal sancılar çeken birçok meslektaşım ve öğrencim oldu. Yirmili yaşlarını çoktan geçmiş insanların, bir disiplin içinde ciddi bir şekilde ilerlerken attıkları her adımda kendilerini ve bulundukları yeri sorguladıklarına şahit oluyorum. Bu durumu kabaca kimisi beklentilerle ilişkilendirirken kimisi de yanlış tercih ile ilişkilendiriyor.
Bir parkta yürürken yorulduğunuzda, oturmak için bir yer aradığınızı ve bir bank seçtiğinizi düşünün. Bu yeri siz mi seçtiniz? Bir ağacın koyu gölgesi altında olması, diğer insanlardan uzak olması, o an üzerinde kimse oturmuyor olması ve yaklaştığınızda üzerinin kuş pislikleri veya sizden önce oturan kişinin en iyi ihtimalle bıraktığı çöpler ile kirletilmemiş olması sizin fark ettiğiniz için hesaba kattığınız veriler olabilir. Peki ya ölçemediğiniz ve bu nedenle hesaba katamadıklarınız bu tercihte daha etkili ise? Bir Marvel filminde görev alan ve rolü icabı dünyayı kurtaran bir karakter dünyayı kurtardığı için mi sevinmeli midir? Yoksa rolünü yani üzerine düşeni iyi ya da kötü yaptığı üzerinde mi kafa yormalıdır? Hemen yan sıramızdaki arkadaşımız bir matematik sorusu üzerinde dakikalarca düşünürken biz saniyeler içinde cevabı nasıl değil, niçin bulabiliyorduk? Ya da çok zor bir soruyu kısa bir sürede çözdükten sonra kendinizi bir Marvel kahramanı gibi hissettiniz mi? Ama başkaları tarafından buna sevk edilmiş olabilirsiniz. Bir parkta yürüyordunuz, oturmak için en uygun yeri arıyordunuz. Çünkü içinde bulunduğunuz şartlarda toplum size muhakkak bir yere oturmanız gerektiğini hatırlatıyordu. Yürüyüşünüz uzadıkça bu hatırlatmalar baskıcı söylemlere dönüştü ve siz bir yere oturdunuz. Oturduğunuz yerin iyi ya da kötü bir yer olması sizin başarınız ya da başarısızlığınız mıdır? Yoksa size verilen rolü iyi ya da kötü oynamanızla ilgili midir?
Altı yıllık Tıp Fakültesi ve sonrasında da yıllar süren ihtisas eğitimleri çoğu hekime buna benzer sorular sordurmuştur. Neredeyse konuştuğum her hekim “aslında şu işi daha çok isterdim ama mesleğimi seviyorum” ifadesini ağzından çıkarıyor. Daha yolun başın atılan birçok adım kendi iradesi ile atılmadığı için de bir türlü yanıtlanamamış bu sorular, çözülemedikleri için davranışsal ve duygusal değişimlere ve korunma mekanizmalarının gelişmesine neden olmuştur. Arayışlar hiç bitmiyor tabi. Bizi kamudan özel hastanelere, yurt içinden yurt dışına, o ülkeden bir başkasına sürekli savuran şeyin kendi arayışımız mı yoksa irademiz sandığımız koşulların güdümü mü? Bu arayışın biraz da soru sorma alışkanlığı ile ilgili olduğu akla geliyor mu? Yoksa bir sorun gördüğümüzde onu düzeltmekten ziyade oradan kurtulmaya mı çalışıyoruz? Bu bireyselliğin artması veya kolektifliğin azalması ile ilgili olabilir mi?
Evet, şimdi en başa dönelim. Lise son sınıftasınız. Adı sık sık değişen Üniversiteye giriş sınavına çalışıyorsunuz. Nispeten parlak bir öğrencisiniz. Eğitim sistemi zihninizde bir hedef uyandıracak kadar sizi oryante edememiş ya da bir şekilde aile, öğretmen, eş dost, akraba, hadi biraz da okul derken bir hedefiniz var diyelim. İlgi duyduğunuz bir alan var. Ama işte, bir kısım tecrübeli insan veya aklı evvel sizi Tıp Fakültesi yazmanız konusunda motive etmeye çalışıyor. Belki o zamana kadar hiç düşünmediniz bunu. Nasip odur ki, sınavda da adı geçen fakülteye girebilecek bir imkâna sahip oldunuz. Hadi şimdi oturacağınız bankı seçiniz.
Devam edecek…
Mustafa Boğan