Maksim Gorki’nin otobiyografik eserlerinden biri olan Ekmeğimi Kazanırken adlı romanında, başkarakter Aleksey Maksimoviç Peşkov (Gorki’nin kendisi) ile sosyalist ve dinsiz olarak tanımlanan Pavel Sitanov arasında geçen bir konuşmada dikkatimi çeken bir ifade yer alır. Tanrı üzerine yaptıkları tartışma sırasında Sitanov sorar: “Gogolev kimin suretinde, kime benziyor?”
Gogolev, ahlaki açıdan yozlaşmış, kendini beğenmiş, güvenilmez ve çıkarcı bir karakterdir. İslami kaynaklarda ise Allah’ın merhameti kendisine yazdığı (En‘âm, 12), zulmetmeyi ise kendisine haram kıldığı (Sahih-i Müslim, Müslim bin Haccâc) belirtilir. Yine kutsal metinlerde Tanrı’nın insanı kendi suretinde yarattığı ve insana kendi ruhundan üflediği ifade edilir. Bu anlatım, kimilerinin zihninde, insanın yalnızca bedeniyle değil, ruhu ve ahlakıyla da Tanrı’nın bir yansıması olabileceği fikrini uyandırır.
Peki, bu nitelikler nelerdir? Sitanov gibi ben de sormadan edemiyorum. Üstelik Allah, insanı ilk kez yarattığında meleklere insanı anlatırken çok da olumlu ifadeler kullanmamıştır. “Yeryüzünde bozgunculuk çıkaracak ve kan dökecek bir varlık mı yaratacaksın?” diyen meleklerin sorusu, insanın ikili doğasının binlerce yıldır süregelen sorgulamasıdır.
Bu soruya nasıl cevap verebiliriz? Seçme özgürlüğüyle mi, yoksa önceden yazılmış bir kader anlayışıyla mı? “Tanrı’nın suretinden yaratılmak” ne demektir? Yoksa insan kötülüğü, tek olamadığı için mi yapıyor? Tek olana kadar bu mücadele sürecek mi?
Gorki’nin yaşadığı dönemde Tanrı inancı, ahlak ve insanın sorumluluğu, Rus düşünce dünyasında en çok tartışılan meselelerdendi. Sitanov’un sorusu da bu tartışmanın özünü yansıtır: İnsan Tanrı’yı taklit ederek mi insan olur, yoksa Tanrı’yı unutarak mı?
Sorular uzayıp gidiyor. Ben de Peşkov gibi kesin bir yanıt bulamıyorum. Yalnızca mantığıma oturan inanç kırıntılarıyla yoluma devam ediyorum. Ve her defasında, Sitanov’un sorusu zihnimde yeniden yankılanıyor: “Gogolev kimin suretinde, kime benziyor?”
Mustafa Boğan